Sunday, March 2, 2014

Gelnal Vangkho Khanggui Thusim

Bung 1.
Gelnal kho hin satdohpa Pu. Gouthange hi, Khongsai sung'a Pu Luntong (lhangumpa) chapa li (4) channa Pu.Selmun tupa Pu. Munvung - Pu. Munvung tupa Pu. Vungdong (Phahla) minpopa insung kon  ahiuve.
Pu. Luntong hi mi masa Pu. Dapa chilhah atute lah'a aneopen ahi.
I. Minluto Umdan
1. Pu. Selmun- Tute lah a- Pu. Munvung pa
2. Pu. Munvung - Tute lah a - Pu. Vungdong (Phahlapa)
3. Pu. Vungdong - Tute lah a - Pu. Dongjakai
4. Pu. Dongjakai - Tute lah a - Pu. Kailun
5. Pu. Kailun - Tute lah a - Pu Lunjavum
6. Pu. Lunjavum - Tute lah a - Pu. Vumngul
Pu. Vumngul in chapa ni (2) aneiyin amani chu : Gouthang le Dongsei ahi lhon'e.
7. Pu. Vumngul tute Pusal 10 ahin amaho chu:
    i)     Ngulkhosat (chikhailou)
    ii)    Thangkhosat
    iii)    Ngulkhosei (chikhailou)
    iv)    Ngulkhohao
    v)     Ngulkhothang
    vi)    Ngulkhopao
    vii)   Seijahao
     viii) Haokholal
     ix)  Letkhohao
     x)   Ngulkhotinlal, ahiuve.
II. Dapa thusim
Inam sunguva mimasaho lah a Pu "Da-pa" chon thusim khanglui, khang thah in jong ihecheh tauve. Pu "Da-pa" in sumtum aki kaitheiya Haoapu in-gei ahin kailut phat in, Haosapun jong akitepna bangin, achanu le a soh nungah ni toh agam leiset akehkhat apetan ahi. Hiche phat hin "Da-pa" in jong inchen khosah ahin bol'in chomkah louvin ahung haodoh loitan, sonlepah jong ahin nei phat hin "Chonpi" ahin bolnom tan ahi.
Hichelai khang hi juleva, Sa le mihem kiloi thei khang anahin, hijehchun "Da-pa" Chon ni'n  julevaten jong pan analauve ti thusimbu [thimthu le Zaila] class X subject a akimui. "Da-pa" chonjeh in Buipi le Uphoh in thinan ana nei lhonin, hijeh chun Lenthang lapi a, "Simbun builu alhoh in Gun-gal akipi'e" akiti. Chonpi kichaijou hin juleva, sa le mihemte kah-a kidouna ahung umpan tai. Uphoh jinu kaa-cheng lah bang in,
     Hitichun kumlelha ahung che in, phat khat hin "Vannoiya thimjin hung um ding ahi, " tin Lenthangpa mangin ahung kiseiyin ahi. Aphat le nikho ahunglhin phat in atahbeh in thim ahungjing tan ahileh, thinggo jouse ahing kit gamtan, sa kithat Salu-Ailou jouse jong ahing doh kit gam tan, mihem a-ihmu tapou athi thi jeng taove. Hiphat chun Pu Lenthang, Pu Lunkimpa chule Pu Luntong amaho ucha thum  hin asathasa'u luhom ("Ai-sa" ahijeh a anaum)  ho chu meiyin ana kitiuvin, imut lounadin Lenthang pale Lunkimpa a lam lhon in anaopa lhon Pu Luntong Khong choiyin apang in hitichun thimjin ana lam galkai uve akiti. Chuin taikho ahung vah in, la anabol lhon'e. Alachu:
"Thimpi jinin taival in, sang tha simlu kaval'in Bu-al kal van kalam in chu in tai kho kale Taikho vahchun oljang a ni soh an bonne Vangkho hin sal masante."
      Thimjin kichai jou hin Pu Lenthang pan ji ahin nei tan ahi. Gampule Haosa ahijehun phat khat hin agamkai sung'a cheng ho koma khojim-kai ana dong jiuvin ahi. Ajinu hoi asah behset jeh chun adalha nompon anaopa Luntong chu khojim-kai dong din asol'in, amajong achen aga dong tai.
      Akumkit in asolpha kit in ahile, ajinun, "nang mi upa nahi chume, nagam-nago kikhol to tang, ibol a nanaopa ngen nasol ham?" atile, amajong thisa ket in achen ahunglhun phat in anaopa Luntong le ajinu chu agingmo tan ahi.
       Hitichun amaho thum kah-a chun boina ahung um tan, hiphat chun anaopa Luntong a lung himo tan, "ka-u chutia neiginmo teitei ahileh, atah ajou kiphotna din ikelpiu gai hi ban'ing kating asung'a anou umhi anu kabab khah le kei mo hintin, achal kaban khah le kei atah hi'nge" atin akinopto lhon phat in aban leh achal ahitan ahi. Hiphat chun Luntong in, "katha a chang mel'e tha changpa kahi" anati. Ahiti jeng vang chun a Upa chu alunglhai thei  dehtapon ahi. Hiphat chun Luntong chu kilhaset in a in lhang uva Mongon chung'a atou vin hiti hin la abol'e.
"Mi a Ucha ahin kei anao cha kahin, ucha le naocha kah-a Lanoi Kelchal chan la mang ei dot'e. Kelgai leng ang kaban in Lhaolha set nan kanei je"
       Pu Luntong chu aUpa koma aum theilou phat in aman jong ji akipuiyin achennau Moulding noija chun kho asem in "Saikho" asah in achengtai.
      Chujouvin aman jong chapa li ahin neiyin amaho chu:
     1. Sellheng
     2. Selngel
     3. Neisel
     4. Selmun ahiuve.
    Apau Luntong chu naochaga bang'a genthei le lhase tah-a aki khoneidoh hin, akitahna jal'in Pathen in Hamphatna apen, chilhah puntheina le, Neile gou lamdoh theina vang apen ahi. Hitichung kum phabep jouvin mihem ahung pungun intamtah khopi lhingset ahung chen phat un chonpi khat ahin bolnom tan Juhonna dinga chang ahop ule laam nga pang khat a in son in ahom chaije akiti. Bubel jat le Jubel jat kisim ngailou Ganlukip kop 10 that un ni sagi a chong uve akiti. Chontol sonin chonsel sundin aupa Lenthangpa a koule ahung louphat in Pu Lunkimpa asuntai. Ahin amajong chonkem chunga atouna-a kon in thousa kichu ho avet le alung phamotan, hiphat chun ama jong achon sating la louvin ajamtai. Sating la ding aum lou phat in, lhachahon Sating chu palleh a aban ule ajan in hui anung in palpi chu ana lhutai. Hijeh-a hi gollui thuchih in, "Upa chan Sating gih dan chu palpin jong apo jou poi" kiti ahi.
     Nilhang kaidon in Lenthangpan chontul ahin kichoiyin khomoul ahin phah hin thing chung khat na akaldoh in agahvet leh Bontol khoho Vutvai kitung amu phat in, 'kagei tai' ti akihet in hiphat chun lunghan man in thingchung a konin "Vo-kalhanga umpa, Lhangumpa" tia agah koule hichea pat-a chu "Lhangumpa" tia kouna ahin neipaipaiyu leh mangtheilou ahitai.
    Chonpi kichai kumkhat kumni jouvin Saikho chu galmi'n ahin um tauvin ahi.Jing tuikhai che mounu'n galmite ahin mudoh phat in Inlang'a ahung nung lhaiyin, "galten ei um taove" tia asap le, Pu Luntong in ajah phat in athalpi aki choiyin kholhang asam in; akinoto ule galten alel'un ajam taove akiti. Hijeh chun Pu Luntong in la abol'in ala chu:
       Mamou jing tui khai jin bon,
       kadou gal mel in gamuta
       Akho Lojang thang na'e,
       Saikho Lojang thang na-e
      Akho kimin avel'e, Saikho kimin avel e.
      Saikho le Boungpi kah a,
Vanlheng ya lhou mu sang'e
  Van mun Sakol keisang'e
tin la abol in Lhangum lapin aumtai. Gal kichai kum phabeppi jou hin Pu Luntong tehse ahitan tahsa damlouvin athitai. Ama thinung chate tute khang ahung hiphat hin neojo sung'a Pu Selmunpa chilhah se akihou vun, ki khoneidoh din akisom taove. Hiphatchun Pu Selmun chapa lenpen Pu Luntong tupa Tongkhomang {Khomang} chu mi-Upa na Haosatna ding atiuvin alamkai sah taove. Khomang jopng hi apu banga Misapha mihat sakol chung tou them le thalkap them ahijeh in ama inkose chu akitol un Assam gam munkhat a kho asem'un achennau mun chu Moullhong aminsah un acheng taouve.
     Hiti chun inchen khosah ahin bol'un, achentup thei phat un nikhat gamchon in a cheovin ahi. Akhovel kinaipi achotna'a Kachari {kasari} kho phabep achon uvin jollegol'in ahin sem'un ahung kile tauve. Kum phabep achen sungun Pu Khomang chu galhang, mihat, michingtah ahi ban'a mihon mel'a mudia son umtah le monpi umtah in amu uve. Hijehchun avela mihon jong abel'un chomkah louvin akho apung in achennau mun chu lhang sagi in a cheng dimset uve akitie.
      Hichephat laitah hin, Ahom (Muslim) Lengpa le amite hon Kasari Halam lengpa athi nungin achapa Tularam Senapati chun Lengvai ahin poh phat hin, noisena khat ahin nei tauvin ahi. Agam deichatma jal'a galbola lah peh ding ti thu hi leng Tularam Senapati chun ajah phat in aman jong anupate Jaintia Lengpa agatem leh anop pehlou phat in ahung kile in agam sunga khocheng Haosa lamkai miching jouse akhomin Muslim gal annan din akihou tauve. Leng Tularam jong galkon khalou panpi ngaiya lunggima aum laitah hin aki khopnauva mihon Khomang Haosapu khochen dan le galhang ahina aseipeh-u leh ahin hetdoh phat in Lengpa Tularam Senapati chun Sana-Mailang-Kong le Sana-Sonkol khat a choijin kijolpi ding le gal'a apanpi dingin agatao tan ahi."Pu Khomang Haosapu, Muslim ho achan sangun galte ijopoupou le kagam akeh khat kapeh ding nahi, nei panpi'n" tia aseiphat hin Pu Khomang in jong a Semang-Pachong te akhomin akihou taove. "Kasari te a joule aban'a eiho chunga hungchu kit diu ahin, hijehchun Lengpa taona nop peh utin kithopi tao hite" tin a kiphat sah taove.
      Hiphatchun sel-ding khat alhuh-un Saba chunga kitepna aneiyun, akihanlho tauvin ahi. Kigotnan lhakhat sung in gal manchah akisem un ahi. Gal lamkai ding angai tah jeh in Pu Khomang in achate anaote leh-a asoncheh mi thum (3) alheng doh in amaho chu.
1. Selhao  2. Munvung   3. Munlopa
Hicheng 3 hi alheng doh in gal lamkai khat in sepoy 100 cheh a loi dingin galkon thei cheh mi 300 akilhendoh un akon tauve. 'Tuilong phai mun jon ute' akitiuvin, ache ule Gongchai chen kiti tua Badarpur Kitimun'a chun Muslim ho adim in ana dimset jengun gal hung kon dia a kihou pet-un atoh khauvin kigoman louva anokhum jeng uleh thalchang a thi phabep aumphat un ajam cheh loi aumtan, ni thum (3) akisat-un athimoh chengse gal hingin ahin kaiyun soh in avul tauve akiti. Gal ahin jo phat un Pu Khomang in Gallu Aina "Chon" abol in ganlukip som (10) athat un ni thum (3) le jan thum (3) chonkhong gin thiplouvin alam uve akiti. Lengpa Tularam jong akipah behseh in Sana-Kelcha lim khat galjo kipa thilpeh in Pu Khomang Haosapu apen akitepna bangin agam akeh khat jong apetan ahi.
     Lengpa Tularam Senapati le Pu Khomang Haosapu gam kipehtona lhon mun chu tua N.C. Hills kiti gam kai sung anahi. Agam ngah ding le avesui ding mi angaitah jeh chun Haosapu Khomang in ama bantah a gal lamkaiya anapang ho chu, hop thum (3) in agam chu ahom khen in, Lhanglam (south)  gamkai chu Pu Munvungpa ape lhon in Lengpa jong ama khailhahse apuiyin soh pasal nga (5) toh acheng taove. Achen nao mun chu Khongsai akiti (Silchar to kinai ahi).
      Aban in achetou kit un lhang khat ajuitou peh ule, munkhat-a hin moul le moul kisuhtona lhangvum khat-a adingun agam chu avet uleh hoi asauvin Lhanghoi Moulhoi atiuvin hichelai mun chu, Pu Munlopa ape kit lhontai. Chu in akiphat sah phat un Lengpan Pu Munlopa Phatthei aboh in chujouvin aman jong ama khailhah bomse apuiyin Molhoi asahun acheng taove. Hechelai mun chu tulaiyin Mohor akiti.
       Aban achejom kit uvin Lhang khatma ma ajuitou kit un phabep pi acheule Lhang munnom khat aphah un, athao achol gam tan ahi. Hiphat chun asakolteu le amaho jong akicholdo un thingbul le songbul pang'a akingaiyun, agam le hilaimun chu nom asauvin Pu Selhao te chenna mun din kinoptona anei kit tauvin ahi. Chuin Lengpan amajong chu phatthei aboh in amun chu "Ngaibang" asah in Pu Selhaote akichon lut un cheng taove.
     Pu Selhao le akho Moullhong te khochen thah asemlaiyu hi 14th century khang kichai lam ahitai. Khochen asem bejouvu kum phabeppi jou hin, aneolai apat na tahsa dammona nei khaloupa Pu Tongkhomang (Khomang) chu tehse ahunghi phat in tahsa sunglam natna ahin neitan ahi. Hiphatchun athempupan Ahchal khatin athoiyin, ahin adam dehlou phat hin ama jong a kiholjou tapon ahi. Hijehchun nikhat achate jouse akhomin, hitin aseije: "Kadam lai, kahat laiya nang hotoh ilamdoh-u thilgunho chu hinladoh un" tin alah sah in ahi.
    1. Sana Kelcha lim a kisem - 1
    2. Sana Sonkol lim a kisem - 1
    3. Sana Mailong Kong       -  1
Hicheng thilgun thum chu a lailung uva Godal chung'a koijin ahi.
    Chuin Selhao le Munvung a kouvin, "Kathi nung teng nachateu, natuteu khang chule natuson geiyuva akhang khang a nahin chin peh diuva kasonpen le katahsanpen nang ni khutna kapeh doh ahitai. Keiman kachin sah bang'a aban aban a nahin chinpeh diu, gal'a kilamdoh thil ahin koiman nahin suh mahthah lou dio ahi. Asumang aumle amachu sapset chang ding ahi." tin Munvungpa khut na apedoh tan ahi. Chujou nichomkhat jou sungin amajong athin atol maiya aki vuitai.
I. Pu Munvung Khongsai pan phai chung nung ahin jot:
    Pu Selmun tute lah a Pu Munvung hi kichatna neilou mihangsan gal lamkai anahi jeh-in apu apate hatnaho agel doh jing in ahi. Hijehchun thimjin'a khong abeh uva ana lamdohnau khong Pu Luntong in ahin chin jing chu Chon le Han abol tengule Chon-Khonga ahin man jing peh-u ahijeh chun pule pate hatna suhmil louna dingin achena khomin chu "Khongsai" asah in ahi akiti.
     Hitichun Pu Munvung (Khongsaipa) in Inchen, Khochen ahin kisuh tup jouvin, neile gou jong ahin lamdohbebe in ahi. Saipi geiya ahin neidoh phat hin gal lamkai khat ahijeh in soh le kol ahaovin akho chaga jong ahung pung in akhochen ahung dettai. Hiphatchun aman jong lunggel khat ahin neiyin ahi. Achapa lenpen le akho aveng ahin dalhan, "phai chungnung jon tau hite" tin atu acha phabep le asoh akol, asaipi le asakol athalpi ahin kiken in Manipur gam ahinjon tauve.
     Phaichung nung Koupru ahinphah phat un "Nachang" phung anatam kit jeh in a Saipi amongdenin. Hilai mun chu thing le tui aneng in juleva atam in thinglhang phaicham anomin gamsaho lhatna le akoulnau atam jeh in gampha ahi atiuvin, "Sajal" asah un acheng tauve. Hiche lai phat hi 15th Century ahung hitai.
    Inchen khochen ahin kisemtup jouvun nikhat Meilhei Lengpa toh kimuto din Pu Munvung (Khongsaipa) achen ahile, Lengpan, "Hoija hungkon nahim? " tin ana dongin aman jong "Khongsai kho'a kon a kahung ahi" tin adonbut in ahi. Lengpan jong ave ave in galvonna kivon Saipi chunga touthei le Sepai le Sakol nei thei mi chu keitobang leng khat Haosa len khat hitei yinte tin agingmo tan, jana akipe to lhon in jollegol a um din ahung kihe lhon tai. Chuin Khongsai pa tin akou pan tan ahi akiti.
      Amaho jong kipahtah in Inlam ahung kile tauvin ahi. Phaichungnung ahinjot nauva La ana bol in ala chu:
   1. Saipi amol a kakai, Lainu chon banna kanei Mang talo mo'e.
   2. Leiging lhang kachon chame, amilen nan kaphal louve Munvung
       lallen na'e.
   3. Sohsal len na Sallen na, Godalpa lenna-e Lal len na'e, Godalpa len
       na'e.
Hiti chun la ana bol in a in gei jin ahinsa lhung keije akiti. Lengpa toh jol le gol a aum phat hin agam a mijousen jong gal hangsan Haosa len khat in aheuvin a kho chaga apung in achennop laitah-u hin "Abor" gal ti chu, 'Burma ten Manipur ahinlo go tauve,' tithu ahung kithang tai. Hiche phatchun Lengpan agamsung cheng Haosa jouse le mihat (Chatra) jouse akhom in Manipur gam huhna ding in atem in thupeh aneitai. Hichea hin thinglhang mi (Tribal) lah a din Pu M. Khongsai pa chu kisonpi tah in atem in ahi. Lengpa thupeh ahijeh chun Pu M. Khongsaipa jong upat lam ahitah vangin acha, atute ason cheh mi sagi aki puiyin ache tauvin ahi. Hitichun Lengpa sepaiho toh akonun Abor gal chu ahin tingtan jouvun ahung kile tauvin ahi.
   Lengpa akipah behseh in Nehkhom abol'in ahoulimna-a: "Chingna koina pan saba, Hauna koinapan ngakpa Manipur Sana Leipak" ati. Chule agamsunga cheng nam le paochom tho phung sagi 7 (Salai taret 7) in a khen in ahi akiti. Nehkhom abol jouvun akikhen ding phat un, Pu M. Khongsai chu Lengpan Indan khat na apuiyin achung'a kipathu aseiyin ahi. Galjo hetnale kipa thilpeh in noi ja hohi anapen ahi:
    1. Ponlhongpi - 1
       [Ganhing jouse lim a kikhong Haosapon]
   2. Chaldip - 1
      [ Sum-eng chempong lim a kisem]
   3. Sonpi - 1[Chemjam nel kai]
   4. Kinkil - 1[Koite tobang alaihom kithil mat mat]
   5. Paipi - 1
       [Lumpho Savun pheng long chang kiba]
   6. Khotbeh to - 1 [Sumlheng]
       Thil hicheng hi Lengpan anapen ahi. Chuin amaho jong kipahtah in inlam ahung kile tave. In alhun phat un Vahchal khat in aki lhalho uvin ahi. Kho le agamkaiya chenghon Pu M. Khongsai te Abor-gal 'a akon uva dama ahung kile kit uva, kipaman Lengpan ahin thilpeh ho ajah phat un niseh in a-in a kholaileng thilve ding kipa thusei in mihem chu a-in adim jingtan ahi.
     Haosalen khat ahijeh in min ahin havel tan chomkah louvin akho ahung pungin amajong upa tehset lam ahung hitai.