Sunday, March 2, 2014

Gelnal Vangkho Khanggui Thusim

Bung 1.
Gelnal kho hin satdohpa Pu. Gouthange hi, Khongsai sung'a Pu Luntong (lhangumpa) chapa li (4) channa Pu.Selmun tupa Pu. Munvung - Pu. Munvung tupa Pu. Vungdong (Phahla) minpopa insung kon  ahiuve.
Pu. Luntong hi mi masa Pu. Dapa chilhah atute lah'a aneopen ahi.
I. Minluto Umdan
1. Pu. Selmun- Tute lah a- Pu. Munvung pa
2. Pu. Munvung - Tute lah a - Pu. Vungdong (Phahlapa)
3. Pu. Vungdong - Tute lah a - Pu. Dongjakai
4. Pu. Dongjakai - Tute lah a - Pu. Kailun
5. Pu. Kailun - Tute lah a - Pu Lunjavum
6. Pu. Lunjavum - Tute lah a - Pu. Vumngul
Pu. Vumngul in chapa ni (2) aneiyin amani chu : Gouthang le Dongsei ahi lhon'e.
7. Pu. Vumngul tute Pusal 10 ahin amaho chu:
    i)     Ngulkhosat (chikhailou)
    ii)    Thangkhosat
    iii)    Ngulkhosei (chikhailou)
    iv)    Ngulkhohao
    v)     Ngulkhothang
    vi)    Ngulkhopao
    vii)   Seijahao
     viii) Haokholal
     ix)  Letkhohao
     x)   Ngulkhotinlal, ahiuve.
II. Dapa thusim
Inam sunguva mimasaho lah a Pu "Da-pa" chon thusim khanglui, khang thah in jong ihecheh tauve. Pu "Da-pa" in sumtum aki kaitheiya Haoapu in-gei ahin kailut phat in, Haosapun jong akitepna bangin, achanu le a soh nungah ni toh agam leiset akehkhat apetan ahi. Hiche phat hin "Da-pa" in jong inchen khosah ahin bol'in chomkah louvin ahung haodoh loitan, sonlepah jong ahin nei phat hin "Chonpi" ahin bolnom tan ahi.
Hichelai khang hi juleva, Sa le mihem kiloi thei khang anahin, hijehchun "Da-pa" Chon ni'n  julevaten jong pan analauve ti thusimbu [thimthu le Zaila] class X subject a akimui. "Da-pa" chonjeh in Buipi le Uphoh in thinan ana nei lhonin, hijeh chun Lenthang lapi a, "Simbun builu alhoh in Gun-gal akipi'e" akiti. Chonpi kichaijou hin juleva, sa le mihemte kah-a kidouna ahung umpan tai. Uphoh jinu kaa-cheng lah bang in,
     Hitichun kumlelha ahung che in, phat khat hin "Vannoiya thimjin hung um ding ahi, " tin Lenthangpa mangin ahung kiseiyin ahi. Aphat le nikho ahunglhin phat in atahbeh in thim ahungjing tan ahileh, thinggo jouse ahing kit gamtan, sa kithat Salu-Ailou jouse jong ahing doh kit gam tan, mihem a-ihmu tapou athi thi jeng taove. Hiphat chun Pu Lenthang, Pu Lunkimpa chule Pu Luntong amaho ucha thum  hin asathasa'u luhom ("Ai-sa" ahijeh a anaum)  ho chu meiyin ana kitiuvin, imut lounadin Lenthang pale Lunkimpa a lam lhon in anaopa lhon Pu Luntong Khong choiyin apang in hitichun thimjin ana lam galkai uve akiti. Chuin taikho ahung vah in, la anabol lhon'e. Alachu:
"Thimpi jinin taival in, sang tha simlu kaval'in Bu-al kal van kalam in chu in tai kho kale Taikho vahchun oljang a ni soh an bonne Vangkho hin sal masante."
      Thimjin kichai jou hin Pu Lenthang pan ji ahin nei tan ahi. Gampule Haosa ahijehun phat khat hin agamkai sung'a cheng ho koma khojim-kai ana dong jiuvin ahi. Ajinu hoi asah behset jeh chun adalha nompon anaopa Luntong chu khojim-kai dong din asol'in, amajong achen aga dong tai.
      Akumkit in asolpha kit in ahile, ajinun, "nang mi upa nahi chume, nagam-nago kikhol to tang, ibol a nanaopa ngen nasol ham?" atile, amajong thisa ket in achen ahunglhun phat in anaopa Luntong le ajinu chu agingmo tan ahi.
       Hitichun amaho thum kah-a chun boina ahung um tan, hiphat chun anaopa Luntong a lung himo tan, "ka-u chutia neiginmo teitei ahileh, atah ajou kiphotna din ikelpiu gai hi ban'ing kating asung'a anou umhi anu kabab khah le kei mo hintin, achal kaban khah le kei atah hi'nge" atin akinopto lhon phat in aban leh achal ahitan ahi. Hiphat chun Luntong in, "katha a chang mel'e tha changpa kahi" anati. Ahiti jeng vang chun a Upa chu alunglhai thei  dehtapon ahi. Hiphat chun Luntong chu kilhaset in a in lhang uva Mongon chung'a atou vin hiti hin la abol'e.
"Mi a Ucha ahin kei anao cha kahin, ucha le naocha kah-a Lanoi Kelchal chan la mang ei dot'e. Kelgai leng ang kaban in Lhaolha set nan kanei je"
       Pu Luntong chu aUpa koma aum theilou phat in aman jong ji akipuiyin achennau Moulding noija chun kho asem in "Saikho" asah in achengtai.
      Chujouvin aman jong chapa li ahin neiyin amaho chu:
     1. Sellheng
     2. Selngel
     3. Neisel
     4. Selmun ahiuve.
    Apau Luntong chu naochaga bang'a genthei le lhase tah-a aki khoneidoh hin, akitahna jal'in Pathen in Hamphatna apen, chilhah puntheina le, Neile gou lamdoh theina vang apen ahi. Hitichung kum phabep jouvin mihem ahung pungun intamtah khopi lhingset ahung chen phat un chonpi khat ahin bolnom tan Juhonna dinga chang ahop ule laam nga pang khat a in son in ahom chaije akiti. Bubel jat le Jubel jat kisim ngailou Ganlukip kop 10 that un ni sagi a chong uve akiti. Chontol sonin chonsel sundin aupa Lenthangpa a koule ahung louphat in Pu Lunkimpa asuntai. Ahin amajong chonkem chunga atouna-a kon in thousa kichu ho avet le alung phamotan, hiphat chun ama jong achon sating la louvin ajamtai. Sating la ding aum lou phat in, lhachahon Sating chu palleh a aban ule ajan in hui anung in palpi chu ana lhutai. Hijeh-a hi gollui thuchih in, "Upa chan Sating gih dan chu palpin jong apo jou poi" kiti ahi.
     Nilhang kaidon in Lenthangpan chontul ahin kichoiyin khomoul ahin phah hin thing chung khat na akaldoh in agahvet leh Bontol khoho Vutvai kitung amu phat in, 'kagei tai' ti akihet in hiphat chun lunghan man in thingchung a konin "Vo-kalhanga umpa, Lhangumpa" tia agah koule hichea pat-a chu "Lhangumpa" tia kouna ahin neipaipaiyu leh mangtheilou ahitai.
    Chonpi kichai kumkhat kumni jouvin Saikho chu galmi'n ahin um tauvin ahi.Jing tuikhai che mounu'n galmite ahin mudoh phat in Inlang'a ahung nung lhaiyin, "galten ei um taove" tia asap le, Pu Luntong in ajah phat in athalpi aki choiyin kholhang asam in; akinoto ule galten alel'un ajam taove akiti. Hijeh chun Pu Luntong in la abol'in ala chu:
       Mamou jing tui khai jin bon,
       kadou gal mel in gamuta
       Akho Lojang thang na'e,
       Saikho Lojang thang na-e
      Akho kimin avel'e, Saikho kimin avel e.
      Saikho le Boungpi kah a,
Vanlheng ya lhou mu sang'e
  Van mun Sakol keisang'e
tin la abol in Lhangum lapin aumtai. Gal kichai kum phabeppi jou hin Pu Luntong tehse ahitan tahsa damlouvin athitai. Ama thinung chate tute khang ahung hiphat hin neojo sung'a Pu Selmunpa chilhah se akihou vun, ki khoneidoh din akisom taove. Hiphatchun Pu Selmun chapa lenpen Pu Luntong tupa Tongkhomang {Khomang} chu mi-Upa na Haosatna ding atiuvin alamkai sah taove. Khomang jopng hi apu banga Misapha mihat sakol chung tou them le thalkap them ahijeh in ama inkose chu akitol un Assam gam munkhat a kho asem'un achennau mun chu Moullhong aminsah un acheng taouve.
     Hiti chun inchen khosah ahin bol'un, achentup thei phat un nikhat gamchon in a cheovin ahi. Akhovel kinaipi achotna'a Kachari {kasari} kho phabep achon uvin jollegol'in ahin sem'un ahung kile tauve. Kum phabep achen sungun Pu Khomang chu galhang, mihat, michingtah ahi ban'a mihon mel'a mudia son umtah le monpi umtah in amu uve. Hijehchun avela mihon jong abel'un chomkah louvin akho apung in achennau mun chu lhang sagi in a cheng dimset uve akitie.
      Hichephat laitah hin, Ahom (Muslim) Lengpa le amite hon Kasari Halam lengpa athi nungin achapa Tularam Senapati chun Lengvai ahin poh phat hin, noisena khat ahin nei tauvin ahi. Agam deichatma jal'a galbola lah peh ding ti thu hi leng Tularam Senapati chun ajah phat in aman jong anupate Jaintia Lengpa agatem leh anop pehlou phat in ahung kile in agam sunga khocheng Haosa lamkai miching jouse akhomin Muslim gal annan din akihou tauve. Leng Tularam jong galkon khalou panpi ngaiya lunggima aum laitah hin aki khopnauva mihon Khomang Haosapu khochen dan le galhang ahina aseipeh-u leh ahin hetdoh phat in Lengpa Tularam Senapati chun Sana-Mailang-Kong le Sana-Sonkol khat a choijin kijolpi ding le gal'a apanpi dingin agatao tan ahi."Pu Khomang Haosapu, Muslim ho achan sangun galte ijopoupou le kagam akeh khat kapeh ding nahi, nei panpi'n" tia aseiphat hin Pu Khomang in jong a Semang-Pachong te akhomin akihou taove. "Kasari te a joule aban'a eiho chunga hungchu kit diu ahin, hijehchun Lengpa taona nop peh utin kithopi tao hite" tin a kiphat sah taove.
      Hiphatchun sel-ding khat alhuh-un Saba chunga kitepna aneiyun, akihanlho tauvin ahi. Kigotnan lhakhat sung in gal manchah akisem un ahi. Gal lamkai ding angai tah jeh in Pu Khomang in achate anaote leh-a asoncheh mi thum (3) alheng doh in amaho chu.
1. Selhao  2. Munvung   3. Munlopa
Hicheng 3 hi alheng doh in gal lamkai khat in sepoy 100 cheh a loi dingin galkon thei cheh mi 300 akilhendoh un akon tauve. 'Tuilong phai mun jon ute' akitiuvin, ache ule Gongchai chen kiti tua Badarpur Kitimun'a chun Muslim ho adim in ana dimset jengun gal hung kon dia a kihou pet-un atoh khauvin kigoman louva anokhum jeng uleh thalchang a thi phabep aumphat un ajam cheh loi aumtan, ni thum (3) akisat-un athimoh chengse gal hingin ahin kaiyun soh in avul tauve akiti. Gal ahin jo phat un Pu Khomang in Gallu Aina "Chon" abol in ganlukip som (10) athat un ni thum (3) le jan thum (3) chonkhong gin thiplouvin alam uve akiti. Lengpa Tularam jong akipah behseh in Sana-Kelcha lim khat galjo kipa thilpeh in Pu Khomang Haosapu apen akitepna bangin agam akeh khat jong apetan ahi.
     Lengpa Tularam Senapati le Pu Khomang Haosapu gam kipehtona lhon mun chu tua N.C. Hills kiti gam kai sung anahi. Agam ngah ding le avesui ding mi angaitah jeh chun Haosapu Khomang in ama bantah a gal lamkaiya anapang ho chu, hop thum (3) in agam chu ahom khen in, Lhanglam (south)  gamkai chu Pu Munvungpa ape lhon in Lengpa jong ama khailhahse apuiyin soh pasal nga (5) toh acheng taove. Achen nao mun chu Khongsai akiti (Silchar to kinai ahi).
      Aban in achetou kit un lhang khat ajuitou peh ule, munkhat-a hin moul le moul kisuhtona lhangvum khat-a adingun agam chu avet uleh hoi asauvin Lhanghoi Moulhoi atiuvin hichelai mun chu, Pu Munlopa ape kit lhontai. Chu in akiphat sah phat un Lengpan Pu Munlopa Phatthei aboh in chujouvin aman jong ama khailhah bomse apuiyin Molhoi asahun acheng taove. Hechelai mun chu tulaiyin Mohor akiti.
       Aban achejom kit uvin Lhang khatma ma ajuitou kit un phabep pi acheule Lhang munnom khat aphah un, athao achol gam tan ahi. Hiphat chun asakolteu le amaho jong akicholdo un thingbul le songbul pang'a akingaiyun, agam le hilaimun chu nom asauvin Pu Selhao te chenna mun din kinoptona anei kit tauvin ahi. Chuin Lengpan amajong chu phatthei aboh in amun chu "Ngaibang" asah in Pu Selhaote akichon lut un cheng taove.
     Pu Selhao le akho Moullhong te khochen thah asemlaiyu hi 14th century khang kichai lam ahitai. Khochen asem bejouvu kum phabeppi jou hin, aneolai apat na tahsa dammona nei khaloupa Pu Tongkhomang (Khomang) chu tehse ahunghi phat in tahsa sunglam natna ahin neitan ahi. Hiphatchun athempupan Ahchal khatin athoiyin, ahin adam dehlou phat hin ama jong a kiholjou tapon ahi. Hijehchun nikhat achate jouse akhomin, hitin aseije: "Kadam lai, kahat laiya nang hotoh ilamdoh-u thilgunho chu hinladoh un" tin alah sah in ahi.
    1. Sana Kelcha lim a kisem - 1
    2. Sana Sonkol lim a kisem - 1
    3. Sana Mailong Kong       -  1
Hicheng thilgun thum chu a lailung uva Godal chung'a koijin ahi.
    Chuin Selhao le Munvung a kouvin, "Kathi nung teng nachateu, natuteu khang chule natuson geiyuva akhang khang a nahin chin peh diuva kasonpen le katahsanpen nang ni khutna kapeh doh ahitai. Keiman kachin sah bang'a aban aban a nahin chinpeh diu, gal'a kilamdoh thil ahin koiman nahin suh mahthah lou dio ahi. Asumang aumle amachu sapset chang ding ahi." tin Munvungpa khut na apedoh tan ahi. Chujou nichomkhat jou sungin amajong athin atol maiya aki vuitai.
I. Pu Munvung Khongsai pan phai chung nung ahin jot:
    Pu Selmun tute lah a Pu Munvung hi kichatna neilou mihangsan gal lamkai anahi jeh-in apu apate hatnaho agel doh jing in ahi. Hijehchun thimjin'a khong abeh uva ana lamdohnau khong Pu Luntong in ahin chin jing chu Chon le Han abol tengule Chon-Khonga ahin man jing peh-u ahijeh chun pule pate hatna suhmil louna dingin achena khomin chu "Khongsai" asah in ahi akiti.
     Hitichun Pu Munvung (Khongsaipa) in Inchen, Khochen ahin kisuh tup jouvin, neile gou jong ahin lamdohbebe in ahi. Saipi geiya ahin neidoh phat hin gal lamkai khat ahijeh in soh le kol ahaovin akho chaga jong ahung pung in akhochen ahung dettai. Hiphatchun aman jong lunggel khat ahin neiyin ahi. Achapa lenpen le akho aveng ahin dalhan, "phai chungnung jon tau hite" tin atu acha phabep le asoh akol, asaipi le asakol athalpi ahin kiken in Manipur gam ahinjon tauve.
     Phaichung nung Koupru ahinphah phat un "Nachang" phung anatam kit jeh in a Saipi amongdenin. Hilai mun chu thing le tui aneng in juleva atam in thinglhang phaicham anomin gamsaho lhatna le akoulnau atam jeh in gampha ahi atiuvin, "Sajal" asah un acheng tauve. Hiche lai phat hi 15th Century ahung hitai.
    Inchen khochen ahin kisemtup jouvun nikhat Meilhei Lengpa toh kimuto din Pu Munvung (Khongsaipa) achen ahile, Lengpan, "Hoija hungkon nahim? " tin ana dongin aman jong "Khongsai kho'a kon a kahung ahi" tin adonbut in ahi. Lengpan jong ave ave in galvonna kivon Saipi chunga touthei le Sepai le Sakol nei thei mi chu keitobang leng khat Haosa len khat hitei yinte tin agingmo tan, jana akipe to lhon in jollegol a um din ahung kihe lhon tai. Chuin Khongsai pa tin akou pan tan ahi akiti.
      Amaho jong kipahtah in Inlam ahung kile tauvin ahi. Phaichungnung ahinjot nauva La ana bol in ala chu:
   1. Saipi amol a kakai, Lainu chon banna kanei Mang talo mo'e.
   2. Leiging lhang kachon chame, amilen nan kaphal louve Munvung
       lallen na'e.
   3. Sohsal len na Sallen na, Godalpa lenna-e Lal len na'e, Godalpa len
       na'e.
Hiti chun la ana bol in a in gei jin ahinsa lhung keije akiti. Lengpa toh jol le gol a aum phat hin agam a mijousen jong gal hangsan Haosa len khat in aheuvin a kho chaga apung in achennop laitah-u hin "Abor" gal ti chu, 'Burma ten Manipur ahinlo go tauve,' tithu ahung kithang tai. Hiche phatchun Lengpan agamsung cheng Haosa jouse le mihat (Chatra) jouse akhom in Manipur gam huhna ding in atem in thupeh aneitai. Hichea hin thinglhang mi (Tribal) lah a din Pu M. Khongsai pa chu kisonpi tah in atem in ahi. Lengpa thupeh ahijeh chun Pu M. Khongsaipa jong upat lam ahitah vangin acha, atute ason cheh mi sagi aki puiyin ache tauvin ahi. Hitichun Lengpa sepaiho toh akonun Abor gal chu ahin tingtan jouvun ahung kile tauvin ahi.
   Lengpa akipah behseh in Nehkhom abol'in ahoulimna-a: "Chingna koina pan saba, Hauna koinapan ngakpa Manipur Sana Leipak" ati. Chule agamsunga cheng nam le paochom tho phung sagi 7 (Salai taret 7) in a khen in ahi akiti. Nehkhom abol jouvun akikhen ding phat un, Pu M. Khongsai chu Lengpan Indan khat na apuiyin achung'a kipathu aseiyin ahi. Galjo hetnale kipa thilpeh in noi ja hohi anapen ahi:
    1. Ponlhongpi - 1
       [Ganhing jouse lim a kikhong Haosapon]
   2. Chaldip - 1
      [ Sum-eng chempong lim a kisem]
   3. Sonpi - 1[Chemjam nel kai]
   4. Kinkil - 1[Koite tobang alaihom kithil mat mat]
   5. Paipi - 1
       [Lumpho Savun pheng long chang kiba]
   6. Khotbeh to - 1 [Sumlheng]
       Thil hicheng hi Lengpan anapen ahi. Chuin amaho jong kipahtah in inlam ahung kile tave. In alhun phat un Vahchal khat in aki lhalho uvin ahi. Kho le agamkaiya chenghon Pu M. Khongsai te Abor-gal 'a akon uva dama ahung kile kit uva, kipaman Lengpan ahin thilpeh ho ajah phat un niseh in a-in a kholaileng thilve ding kipa thusei in mihem chu a-in adim jingtan ahi.
     Haosalen khat ahijeh in min ahin havel tan chomkah louvin akho ahung pungin amajong upa tehset lam ahung hitai.

Saturday, December 7, 2013

HOUBUNG UPA

Houbung Upa ding mi chu Christian tahsanna lhongpia vet a pilhingset mi ahi angaiye. Pathen lhagaovin ahetsahna banga atheng ja um le nolnabei hinkho mangthei mi hiding ahi. Pakai Pathen bou songa ama a kisonna umlouhel' a hing mi hiding ahi. Thu tampi sei mi hilou ding asei sanga anatoh a mihil thei mihem hiding ahi. Pakai Pathen bou songa ama a  kisonna umlouhel'a hing mi hiding ahi.
Houbung Upa hi ama tolsung Houbung chu chinghoi kaihoi hiding ahi. Toh ding ama kin ding ho jouse chu ngaisah ngailutna kimudohna mun chule kilungset hung kondohna mun hiding ahi. thuphat le phunchelna neiloubeh mi hiding ahi.
Houbung Upa chu imalam jouse lhagao lam hihen leiset lam thu hijongle Pathen mitvet le mihem mit a lhing jing hiding ahi. Houbung Upa ding mi chu mikam tamlou kamjao lou mi seise lou, thapha jeng cha seiya tahsan lomtah thudih jeng sei mi hiding ahi.
Houbung Upa ding mi chu Pathen thulam bepcha a kisalal thei mi hiding ahi. Kidemna le kiseiset tona ho seinom lou chule leiset thu election chule thulam leng ho kisah lalpi mi hilou ding ahi. Houbung Upa chun a houbung sunga mijouse phatah a adinmun cheh toh ahetha cheh ding ahi.

Monday, October 7, 2013

Lienthang Hilmun kailhah thusim

Hetsah na thupon
Lienthang Hilmun kai lhah ti thu sim hi 1947 lama chu kana galla ka na boi pi ahi tan, 1970 vella chu abua semdoh ding in ka hin gel pan in ahin la vang setna khat jeh in kabol doh jou tapoi. Aban in 1984 a ding in kagong kit in boina hahsat jeh in ka boldoh thei kit tapon ahi, abanin 1990 kumma bol ding a ka got kit le Insunga boina khat je in ka boldoh thei kit tapon ahi.
Aban iti ngai to ding kagel thah kit in ahi leh 1993 kum in gal jam hin khon eihin lhun khum kit tan mu phah lou het phah lou Sadar Hills aki chen lut phat in sem doh tei ding kagel kit in ahille vang set um tah in kei ma tasha chunga dam lou na khat ahung lhung kit in 1999 November nisim 17th nin Operation ei bolun hiche ni a pat in na tong thei lou anne thei lou vin kaumin ahi le ka lung gel ache lha thei pon. Lekha sut kahung lah doh peh Lou lai jeh in Kum 2004 sung in kadam kom kom le kasim in, ka sunin, ahile hiche Pu khan pa khan thusim sun doh  ding a pathenin pha eisah peh hin tin kahin so doh thei tan ahi.
Hiche ahin sutkhel adih lou tamtah umintin, kho nunga tute chate pansat najoh ahin nei theinadin kitho khom cheh u te.
Kaki pah e Pathen thangvah in um hen. Nasopiu:- Khupthang Lenthang, Teacher Retd. Songphelkholen
Junior High School. Sadar Hills East Manipur.

Hilmun thusim
Hilmunte  thusim pukhang pakhang chon'a kisei ho hi 1947 kumma pat na kana gelkhoh kana boi pi ahi tan gollui ja um  Tehse ho kathu lah na ho hi.
1. Sehnei, Kilong chanu ahin eiho dinga ipiu ahi. Ama kum 120 alhin in 1956 kum chun Lhongchina athi tai.
2. Jolkhopao Kilong ama hi akum 98 alhingin 1971 kum chun Songphaelkholen na thi tai.
3. Lutjapao Lenthang ama kum 89 alhinin 1963 kum chun Sangaikot na thi tai.
Hicheng mi 3 hohi ka na don a ama hohet naahi hi cheng hi ka na sut doh ahi.
Ama ho jeng jong hin Benglam thusim chemtat pa thusim ana kisei son peh a tuni chan geija khang lui khang thah in ahet banga hi ana het u, ana chin hou chu kisun doha ahi.

Lenthang Minluto
1. Lenthang 2. Thangding 3. Thangnit 4. Thangsong 5. Thanghao 6. Lalsong 7. Hanjui 8.Hanneng 9. Hilngeo 10. Thangeo 11. Hisong 12. Hilmun

Hilmun min luto
1. Hilmun 2. Ngaikhup 3. Ngailhing 4. Loithang 5. Loilut 6. Khuplei
Hiche min luto kisei hi len jo neojo tia kitui kaisah a kisun ahi poi Lenthang pa min luto hi cheng ahi. Hilmun pa minlu to hi cheng  aki tia ki het sah thu bou ahi. Upat chapan thu hi kai lhah sunga upa hon aki gel mai diu ahi.

Lienthang pa Lapi
Thimpi jingin sanglu kammei
Khoval lin tai vallin kagal molphei
Lavetle, Thangan anim dim dem'em
In lhang somol thingpi lel sanga
Laitha Saban son tel kai na'e

Monday, September 30, 2013

Pu Songthu Khul Pen le Phung gui che dan thusim

Pu Songthu ama chilhah achapa lenpen Thangpi chu Noigam ma kon na chunggam ma ahung chen u thusim  hi apan patecha ahinseipeh  a aban ban a chateo a tuteo  hungkiseipeh son ahi. Tunjong Pu Songthu khulla kon na ahungpot  doha chung gam a ahung chen thusim hole Phunggui chedan hehon asung nga thu chengho hi akipapi diu katah san nin ahi.
Pu Songthu khul a kona chunggam a ahung chen thusim
Nikhat Pu Songthu hin salei delding agel in, amang mi dang sanga Lunkim le Lenthang kipuileh tin salei della Uithem jong chu akipui uvin ahi. Chuin Chungggam mah ahindeldoh uvin Pu Songthu avetle chenna dingin pha asah in ahi. Aman jong Lunkim le Lenthang jah a chun tun 'Hilai hin naumlhon in lang keima Noigam a kile kit in tin mi anom chan gapui in nge. Kahung kahsea hilai mun a hin umlhon uvin lang eina ngah un.'
Pu Songthu aloiho toh chunggam ahinjot nu thusim
Chunggam ahin jon lamkai ho:
1. Pu Songthu 2. Songja 3. Songhen 4. Shongmang 5. Hangmi 6. Khupngam 7. Khongthang 8. Jahong
Khongthang in khong ahinpon, Khupngam in Uithem teni ahin kai in, Jahong in mithahat ahin, ahinnung del aumleh anatha jeng ding in ngah in aume. Chuleh Khupngam hi doithu them ahi. Khulkot ahin phah ding  kon in, gul lheo in analamtin un, Pu Songthu chu ahin jep le Joudi chem akikop chu ajepkhan gulleopi chu tum thum akiso jeng in ahi. Hichi jouchun  Chuggam ahung lhung taovin ahi.
Pu Songthu chunggam ahunglhun uva thusoh le akihoulim na thu ho
Lunkim le Lenthang chu Pu Songthu le aloi ho ahung vah lou phat chun a umna mun lhon na kon chun akichon uvin  Tuinang hem galla koldam kolkah khat na ana um lhon tan ahi. Chuphat in Pu Songthun jong hoilai a aum em tin ahol le Koldam kolkah a chun meikhu amun. Chu in Thangthadip chu meilading chu asoltan  ahi. Thangthadip ache le Lunkim le Lenthang anatht lhon tan. Ama ahunglou phat in Pu Songthun Khongthang  asol in. Khongthang in 'mei neipelhon in' ati le amanin jong 'kasoh a napan lou leh mei pelhon ponge' ati. Ahung ki le in Pu Songthun mi phabep asol in Lunkim le Lenthan chu aman uvin ameilhon jong ahin kilauvin ahi.  Akihounao munchu Sodohna mun atiuve. Chuphat in Pu Songthu chun 'nangnin mithat nahilhon in keima Noigam lamma kachea thil kagontoh na a lhakhat bou ahin, nanilhon in sottah nahisah a Thangthadip na nathat uham? Kakom a umhei ponate' ati. Hiche muna chun Pu Songthu toh akikhen taove.
Chu in hiche mun a kon chun ahungkichon un Lhangnom a kho asat un acheng tauve. Hiche khomin chu Khothip kho asahan ahi. Ajeh chu hiche laiya chun chunggam ma chu mi anaumloulai gamthip lah a khosat ahi. Chuin kho ahungchen tup phat un Pu Songthu manchah dinga khoh ho thilkeo phabep ahinpoh louvuchu ageldoh tan alading chun asopinu Nemneh asoltan ahi.  Nemneh ahungvah louphat in Vangalpa jong akhut akham behseh phatin asong phohchu a lhatan ahi. Nemneh ahung phatin ahungdoh theitapon akhut lhem in chephen Doisen tuhen atin ahang in ahileh tuhin veiset thoinileh Nemneh  hanset vangalpa songphoh tin thun akisam in ahi.
Pu Songthu Chunggam ahunglhun na kho ahin sat na khomin ho
1. Khothip 2. Khomang 3. Khovalpa 4. Kholoichal 5. Khokanglai 6. Kholkip 7. Kholjang
8. Gongmuntollong 9. Sabuthai 10. Sabujang 11. Lungthul 12. Khobonjol 13. Tolthang  umcheh a kisah ahi.
Khothip atilo na jehchu chunggam hi gamthip ma anaum ma ahin. Hijeh a chun akhost na masapen ahi.
Khokhanglai atilo na jehchu hiche munna chu tulai a kanggui itio hi anang a kaijeng ngah ahin ahi.
Kholkip kholjang minam chom chaga chen khom na mun ahijeh a khomin hi anati ahi. Chule sa le mihem cheng khom ma anahi.
Gongmuntollong mun a sa le mihem anakidou pan nah ahijeh a ahi.
Khomang tia anasah lona ajeh. Hiche mun chu kholhing setna anacheng nguva nomsatah aum jehuva ahi.
Khovalpa hi munchu kho ahung in jinleh niso lama valpa khat amu masa pen jeha anasah ahi.
Kholoichal munhi gamloi khat umah ahin hiche loichal chu amatnuva avahngoi jehuva asah ahi.
Sabuthai Sabujang hiche munna sajousen pansat nale busetna gena a ananei jehuva asah ahi.
Khobonjol atilona jeh hiche munna chu bollen tah khat imma Sajuh Ngalchang Sagol kibol jiuvah ahi asah ahi.
Tolthang hiche munhi chunggam ma gamho lah a chu Lhanglen Lhangsang khat ahijeh a chu asah ahi.
Guite Pendan Thusim
Tolthang khoa achen khomlai chun Doungel in anaonu Venghoi hi ahin gaitan ahi. Venghoi chu asoding phat in Doungel upa Lotjem ahtui ni alan khat asukeh in changpang sung a chun akoi sunga akoi in nigui in ahinkho na a chun naosen leh ahtui hom chu akoikhom min ahi. Pu Lotjem in 'Ka ahtui koi chu nigui in ahin kho le naosen hi hungpeng ahi' tin. Hiche chapang hi nigui a kon na peng hi amin Nigui (Guite) asah taovin ahi. Hitichun Guite pa chu ahung gollang phat in apalen pa Lotjem pachun akhokeng uva  Lamjam Lambung atiu mun na chu akikhonei sah tan ahi.
Tolthang Khopi akonna neojoho naopate kikhonei naho min:
1. Guite pa khoneina, Lambung Lamjang
2. Haolaipa Khoneina Keikhul
3. Touthang pa  khoneina Boulkang
4. Dimngel pa kikhoneina Boulkang
5. Tuboi pa kikhoneina Lungtah
6. Doungel pa khoneina Tangkham valok
7. Thangul ama chilha hon lhang sagi a kho asat e akihei.
Pu Songthu chilhah phungkai chedan noi a ho
1. Pu Songthu chapa lenpen- Thangpi asopi- Sattong- achapa- Kilong.
2. Thangpi- chapa- Javang-asopi- Jaman- achapa-Lhanghal
3. Javang-chapa- Singmeng- asopi-Hangmeng- achapa- Daila
4. Singmeng- achapa-Mangtol- asopi-Touhin- achapa-Thadou
5. Thitou - chapa- Mangtol- asopi- Lutjou-achapa- Thomlhun.
6. Mangtol-chapa- Thithang-asopi- Thouthang chapa
7. Thithang- chapa-Sichang asopi- Hanchang chapa Haolai
8. Sichang- chapa- Lotjem- asopi-Doungel- achapa- Guite
9. Lotjem-chapa- Phungthang-asopi-Chenghen-Chengmang.
10. Chenhen- chapa- Bolsom -achapa- Tuboi
11. Phungthang Chapa- Lelvung- asopi- Haoneng-Neitol
Pavang thusim
Pavang hi Haoneng a kon hung kisah doh ahi. Haoneng hi chapa neilou ahin, Tuiso laijin aintom ma vapidung a ngoi abollin ahi, angoi ve a acheleh tuijin chapang khat ahinlhoh in angoi lhong a chun ahunglhan, Haoneng in chapang chu apom doh in napa vang ahijeng e atin chapang chu akivah in a chilhah in akisem in ahi.
Tumasang a Phungthu beseh louvin Lotjem hi Pavang  ngoi a oh ahi atiuvin adihpoi. Haoneng hi atupa ahin , Pavang hi Haoneng in angoi a oh ahibouve.
12. Lelvung-chapa-Vumthang asopi-Vumngul.
13. Vumthang - chapa- Thongthang
14. Thongthang chapa- Haoum- asopi- Haoneng
15. Haoum-chapa- Kipthang- achapa Matthang
16. Matthang chapa- Ella - achapa Hatkeo
Thangpi chapa kigol lhah dungjui a Lotjem te hi mibulpi kahiuve, mi upa jong kahiuve.
Lelvung in achapa Thanghao aseipeh in, Thanghao in achapa Vumthang aseipeh in, Vumthang in achapa Paothang asaeipeh in, Paothang in achapa Kaihao aseipeh in, Kaihao in achapa Bulpao aseipeh in, Bulpao in achapa Paoseh aseipeh in, Paosei in achapa Lhunjalal aseipeh in, Lhunjalal chu kapa ahin, aman eihil dungjui in lekha bua kahin sem ahi.
                                                                                  by Jemkhothang Lotjem, 1992 February

Thursday, September 26, 2013

Kuki Christian Church Theological Education Board (KCCTEB)

                                     TTS le RTC Nikho a Melchih ding

1. Kuki Christian Church Executive Committee ni channa Phaipijang Christian Church, Nagaland a Oct. 27-28, 1979 (KCCEC/42/2/79) le KCC Assembly ni channa Molvom Christian Church, Nagaland a Feb. 6-8, 1982 (KCC/50/2/21) a phatsah dungjuiya Pu Leroy Trulock min kiputsah a Trulock Theological Seminary kipandoh ahiye. Pu Leroy Trulock hi mihaosa le Pathen giltah a tahsan mi anahiye; October 1994 kum chun ahinkho anabei tai; aloinu Marty Trulock hi Florida, USA a teshe ho inmun'a achengin tuchanin eiho eipanpi jingui.

2. RTC hung kiboldoh dol hi 33 channa KCC Assembly Kangpokpi Christian Church a Dual Affliation akinga tai tia Senate of Serampore College hetsah ding ti thulhuh banjom chun April 2011 KCC Executive Committeea Asia Theological Association Accreditation programme boljom ding akidei kit jeh chun "Restoration Theological College" min akisah-in May 8, 2011 nikhoa thenso ahitoh lhonin ATA programme hi RTC min'a kipan ahitai.

3. July 25, 1982 nikhon Pu leroy Trulock amatah Imphal'a ahungin TTS Pathen minin lhandohna ahung nei tai. Hichea pat chun July 25 nikho hi TTS nikhoa hung kimangpan ahiye.

4. 34 channa KCC Assemblya masanga TTS Board min hi Kuki Christian Church Theological Education Board (KCCTEB) mopohna noiya kikoi ahi. Hiche toh kilhon chun TTS le RTC sum le paiya panpina dia KCC Theological Education fund kiminputsah a tolsung/synod houbung hon panna thei theiya panpi dia April 2012 KCC Executive Committeea kiphatsah kit ahiye.

5. Asia Theological Association (ATA) a konin phalna akimua kon chun B.Th. Degree course 1989 kum chun anakipantai (Accredation Certificate 1992 chun anakimui).

6. Senate of Serampore College (University) a konin phalna akimu kit jeh chun Senate B.Th. course 1992 kum chun anakipan kittai.

7. ATA a kon phalna akimukit jeh chun 1998 kum chun M.Div. course anakipankit'e.

8. Senate a kona phalna akimukit jeh chun Senate B.D. course 2003 kum chun akipan kittai (Affiliation Certificate 2007 kum chun akimui).


9. Tutun TTS le RTC a full time teacher 17 part-time teacher 2, non-teaching staff 14, contractual staff 3 ahiuve.

10. Pakai kum 1983 a pat’a 2003 kum sunga TTS/RTC a kona graduate jat chu 542 aphatai . Hiche ho lah a chun-
a. Pastoral Diploma course chai                                              -                                   56
b. Missiology Diploma chai                                                    -                                   13
c. Graduate of Theology chai                                                 -                                   06
d. Pre Theology chai                                                               -                                   02
e. Certificate in Thelogy chai                                                  -                                   22
f. Certificate in Xn. Ministry chai                                           -                                   01
g. Proficiency in Xn. Ministry chai                                         -                                   01
h. Bachelor of Theology chai                                                  -                                   233
i. Bachelor of Divinity chai                                                     -                                   75
j. Master of Divinity                                                               -                                   133                  ahiuve
11. Tule tun Librarya lekhabu 8000 bep bou ineiyun, chohbe angaiye.

12. Ngaichat/tohdoh dia thilgon ho:
    
     a. TTS le RTC hi Research Centre khat'a semdoh tei ding kitup ahi. Hichena dia Pathen henga itao-uva nei le gou jong itokhom diuva kingeh ahi.

    b. Staff hon lhasam louva tohman amuna diuva lhaseh leh Synod hon KCCTEF a dia tohgon agonhou tohdoh tei dia gel ding ahi.

    c. Tukhang toh kitoh a classroom, library semhoi ding, student ho manchah dia computer koipeh ding ngaichat khohpen khat ahijinge.

   d. 35 channa KCC Theological Education Board (vide KCCTEB R/No. 1) Theological Education Board Imphal le KCCEC Imphal a (Vide KCCEC/807-16) a kiphatsah bang chun tukum 2013 a pat'a mollepsa itohkhompiu Pu Dr. D. Singson le Pr. D.M. Changsan min'a TTS le RTC simlai kithopi ngaicha ho panpina (Scholarship) peh dia kigel ahiye. Hichena dia chu tosung houbung mite le changval'a sum le paiya panpina inei diuvin jong ikitem'uve.

e. 2012 kum a KCCTE nikho imannauva sum le pai phachompi itohdoh-un Punjab National Bank, Imphal'a fixed Deposit'in akikoi tai. Tukum (2013) sunga jong Theological Education Fund a dia atamjo cheh itodohna diuva ikihambol diuvin muntin'a sopite jouse Pakai minin deichomin ikitem'uve.


Imphal Chriatian Church, Weekly Bulletin 2013 A.D.
Vol. XXv Lhamul (July) 24 Vahchanni (Wed.) 2013-So 30
Pathenni: Lhamul (July) 28, 2013

Wednesday, September 25, 2013

Pathen Insung Houbung Pumkhat

                                                 KCCTEB Nikho 28 July 2013

Psalm 119: 1-8
John 17: 11, 21-23

Thuphon:
                 Trulock Theological Seminary le Restoration Theological College kibol lona hi Biblea Houbung pumpkhat, Pakai Jesu taona, pu le pate dei molsona ding ahi. Ajeh chu -

1. Kuki Phung Bulpi ho leh Haosa ho Pathenin amanchah

     (1)   Pakai Jesus phondoh Pathen Insung Houbung pumkhatna leh Kukite Phung Bulpi ho leh Haosa hon Kukite pumkhatna suhkeh lou ding aseiyu kibang,

   (2)    Kum 1958 lama pat Kuki Christian lamkai hon Pathen Insung Houbung khat'a um khom ding kigong pan,

  (3)  Pathen Insung Houbung pumkhat'a umna dinga semthu loitum houbung ho dalhah ding.

2. Mihem Semthu loitum houbung dalhahna dia kihouna

  (1)  7 March 1959 nikhon Keithelman Military colony a Houbung mi 10,000 khoppia akiseiyin, 16 May 1959 nin Molnom khoa akisei kit'in, 28 August 1959 chun Molvom, Naga Hills Assam a akiseiyin, 12 December 1959 chun Songpijang, NC Hills Assam a akiseiye.
          (a) Loitum houbung ho dalhah masanga jong kithetna kisubeita, pao lhongpi thokhom Kuki Christiante kilengkhomta,
          (b) Pathen Insung Houbung khat'a um ding Bible thuhil toh kitohnam, ti khol toh ding pha kisa,
          (c) Houbung khat'a umdohna ding natohna dinga (i) Centre khat nei khom ding chule (ii) Bible ledohna dia, (iii) Kuki Chriatian council'a khoppi gup'in na tong khomta.

(2) Kum somni (1959-1979) sungin Bible sim a Bible a kisun Houbung kholtoh ding loi, chuleh so le lhum geiya Houbung khat a um ding kholna akineiyin, Phungbulpi ho leh Haosa hon Houbung khat'a um khom ding aseiyu leh Bible a kisei Houbung pumkhat ahina kitoh ahi akimu chentai.

(3) 08 April 1979 nikhon Pathen thutheng Biblea Pakai Jesu phondoh Houbung (Matt. 16: 1 leh Solchah Paul'in Pathen Insung Houbung thutah bul leh khompi ati (I Tim. 3:15) banga Kukite lah a Pao lhongpi khat tho khom chengin jui pat din, "Kuki Christian Church' hi khoppi gup KBC, KCA, Ngalsong Presbytery, KBA, KCBA,KVTBA thalheng hon Chalwa khoa Pa Pathen, Chapa Pathen chuleh Lhagao Theng minin akiphongdoh tan, Solchhte tahsan phongdoh "Keima tahsan" kiti chu mipin aseikhum'e

3. Bible a kisei Houbung pumkhat TTS leh RTC a kihil

     (1) Leiset'a Houbung machal til'a Pathen Thugil hethem hon Monastery abol'uva, Pathen thudih ana chin banguva TTS/RTC a pathen Insung Houbung theng khatseh hi hil'a chin jing ding.
     (2)  America gam tilou mun danga Pathen Insung Houbung Theng khatseh thudol kihilna aumpoi. Ajeh chu Bible School, College, Seminary chuleh University geiya abol vangun liotum houbung ho bol ahin, Houbung pumkhat ahil thei pouvin, hil jong leu ajuipouve.
     (3)  Asia pumpia Pakai Jesu tahsan jouse Pa, Chapa chuleh Lhagao Theng Pathen pumkhat ahina Pakai Jesu dei banga (John 17: 11, 21-23) atahsan jouse Pumkhat hina dinga kihilna dia TTS/RTC hi dopsanga doctoral degree chan a boldohna dia TTS/RTC nikho iman'uva ibonchau hihen changval'a hileh panpina theiya panpia, moso tei dingin ngaitoutin, Pathen panpi thum'u hite. Pathen apan leh iboldoh sah tei diu ahi.

Ajeh chu Pathen thu hi ahatpen, hemto chemjam sang leh nuclear bomb sanga jong hatjo (Hebrew 4:12), adih tah a mang cha ho dinga lel ding aumpoi. Athupi pen a pu le paten amu (vision) chu amolso tauvin, TTS/RTC a natong ho Bioble kichuh them cheh ihitauvin, thudih jangkeiyin mang chau hitin molso tei din mano'ute. Iboldoh louvu leh ipu ipateu Bible kihilna nei lou ho iphah lel diu ahi. Sum le pai, Bible kichuhna bei ho gunchuna jal'a hitobang munpi hi Pathenin asemdoh sah a, amun a pansa, Bible kichuh them cheh, niseh anneh eipeuvah Pathen dei Houbung Pumkhatna aumsa chu isei diu, itoh diu, imolso tei diu aphai.


                                                                                           T. Lunkim

Monday, September 16, 2013

Kuki Custom

Nao Pui Dan: Min chanu chapa ahin teng apu Inna apui jiu ahin Dam theina dinga kibola ahin aputen Sa atha peh uva alha lho jiu vasa leng a opeh jiu ahi. (Sa leng kiti hi Patsan patvom patkang kihol khoa Ahmul to kihol chep khoma ki opeh ji ahi hi chu as leng akiti. Abangin Gopi hal le khaupi hal jong ahol tha jiu vin ahi. (a) Thingkho jong akisuh peh ji, (b) Pasal aki pui teng Pan dum ham saipi khup ham aki mang jin.(c) Numei ahileh Khamtang  mong vom jong aki mang jin ahi. (d) Nao pui phat hi jingkah le bou aki bol jin Nilhah le akibol ngai poi, Hinkho achome akiti.

Naopa ki innei Dan: Mi naopa aki Innei nom teng leh a Upa koma sa-o- akilah doh ding chuteng a Upan aki Innei sah ding ahi. Lha lho na Sa-o- apeh doh teng le bou in mol ajam thei ding bou ahi akiti.

Kichena Dan Ho: Chongmou hailam kicheng kiti hi athupi pen ahi Haosa le holeh mi Upaten bou ana bolu ahi akiti Hauman le neijou mana kibol thei ahipoi (Chongmou kiti chu achongjou te chanu kipui tina ahi, Hailam kiti chu Sathau um tin ahi) Luopi tah le Lultah a kipui tina ahibouva kipui nileh.
a. Bontol kikho a bon kinu a kibon diu jinte ahat le aphai akiti.
b. Lom kivah, Nulam kivah, Lompi lomlhang kivah kibol ahin.
c. Sapum jon, Sahap jon, Sakong jon akibol jin ahi.
d. Anih Gopi kah a ki kil peh a Aveilama Pon akive ding ahi.
e. Apot teng Aveilama kot akal lhah ding alut lam teng ajet lama kot akal lhah ding ahi akiti.

Numei Mana Kila ho: Dahpi, Dahbu, Khichong, Khichang, Sel le Loi chule Sumsel akiti, hichu hohi Manlah a kisim tha cheh ahi, Man val a akila ngai poi.

Hicheng  se Custom nei ho hi

1. Thadou, Sitlhou, Lhouvum kailhah, Khongsai, Lunkim, Lenthang kai lhah, Haokip, Kipgen kailhah, Singson, Phohhil kailhah, Guite, Doungel kailhah, Chongloi, Hangsing kailhah, Gangte ,Vaiphei kailhah , Chin, Mizo kailhah, Tuhbem som chate Lungthu thum Bu le me honte Chongthu, Chongja te abonchauvin Pau khat nei te ihiuve Aboncha Kuki Custom Culture in akan khom cheh ahi.
Pathen le Van sempa chun amaho hi Nam khat le jat Khatna asem sa ahin Let le lal ding deinan kisei khen khen jong leu pathen in Nam khatna asemsa ahi-bouve.
2. Hiche Kuki Custom hi tutah hin apana ding, asuhoto pi ding, asuhoto pi ding, aphat chom na ihet loumei thei ju ahi ahivangin ajouteng Gam ihin nei thei niu leh ihin holdiu, chule Khangthah ten Puchon  Pachon ahin hol niu hung umding ahi chule thusima ahin nei diu ahi, Paului pau Upa tah jong ahin hetna diu ahi.

                                                                            Rev. Seikholen Lenthang
                                                                            Ahthibung, Nagaland